*قلعه کوه گچ*

*یا آشپزخانه ضحاک* در فسا

با توجه به افراد باشنده درآن به قلعه های :
⏪ شاهی
⏪، نظامی
⏪ خانی
و براساس مکان قرارگیری به قلعه های
⏪ دشتی و
⏪ کوهستانی
تقسیم می شوند.
البته برخی ، بین قلعه که در بردارنده مردم عادی بود و‌ دژ که فقط محل فعالیت سربازان ونظامیان بود تفاوت قائل می شوند.

شهرها و مناطقی که از نظر جغرافیایی دارای موقعیت دسترسی و گذرگاهی به سایر مکان ها هستند ؛ همواره مورد توجه جهانگشایان و یورش گران بوده و در دوره های مختلف مورد هجوم آنان قرار گرفته اند.
بنابر این حکومت های این گونه‌ مناطق ، تدابیر وراهکارهای خاصی را برای حفظ و دفاع ازخود اندیشیدند که یکی از آن راهکارها ساخت قلعه بود.

همان گونه که گفتیم‌ قلعه های ساخته شده در ایران به دو صورت دشتی طی و کوهستانی هستند، و به همین دلیل وسعت ، شکل ، سازه ها و مصالح ساختمانی به کار رفته در هرکدام از آن ها گوناگونند .
قلعه های واقع در مناطق دشتی معمولا به صورت مربع یا مستطیل با برج هایی مدور در چهار گوشه قلعه هستند.
مصالح به کار رفته در قلعه های دشتی بیشتر گل و خشت است و از آجر و گچ بجز سردر وردی قلعه و....در اتاق ها کمتر استفاده شده است .

قلعه های کوهستانی در بلندای کوه ها و تپه ها ساخته می شدند و در ساخت آنها ؛ معمولا از سنگ های بدون تراش نظیر:
سنگ های کوه یا رودخانه همراه با گچ غربال شده و یا ملات ساروج بهره می بردند.
اطراف قلعه ها پرتگاه های عمیقی وجود داشت که به همراه دسترسی سخت ، حمل ادوات محاصره ایی مانند منجنیق ها و دژکوب ها را به پای دیوارهای قلعه دشوار و تسلط محافظان قلعه و سربازان بر مهاجمان را بیشتر می کرد.
بررسی مکان وموقعیت قلعه ها ؛ و‌تاریخ ساخت آنان نشان می دهد در دوره های تاریخی اشکانی و ساسانی نسبت به دوره های قبل و بعد قلعه های بیشتری درایران ساخته اند.
قلعه های اشکانی وساسانی ایران بطور کلی دارای ویژگی های مشترکی از جمله : موقعیت شمال غربی _ جنوب شرقی داشتن و استفاده از سنگ به صورت خشکه چین، طرح ونقشه بیضی شکل، قرار گرفتن در بلندی و نقاط استراتژیک مشرف بر مسیرهای ارتباطی؛ می باشند.

«« دردانشنامه تاریخ معماری شهرسازی ایران (آن لاین) که اطلاعات بخش فسا را نگارنده درسال ۱۳۸۱ دراختیار گروه محققان آن قرارداد ؛ درمورد قلعه کوه گچ چنین نوشته اند که :

نام ثبتی:
بقایای *قلعه آشپزخانه ضحاک* ||
قدمت: *اشکانی ـ ساسانی* ||
شمارهٔ ثبت: ۲۱۸۴۱ ||
تاریخ ثبت: ۱۳۸۶/۱۲/۲۶ || نشانی: ۶ کیلومتری جنوب غرب شهر فسا، ارتفاعات کوه گچ.
به علت وجود تپه باستانی با قدمت پیش ازتاریخ معروف به تل ضحاک در چند کیلومتری شرق این قلعه، مردم محلی معتقدند که این محل در واقع آشپزخانه ضحاک پادشاه اسطوره‌ای ایران بوده و نوکران وی پس از پختن غذا در این آشپزخانه

آن را دست به دست داده تا به سرعت و به شکل گرم به محل زندگی وی که قلعه مزبور بود‌، برسانند.»»
همچنین مردمانی درفسا براین باورند که تونل ونقبی زیر زمینی این دو مکان را بهم متصل می نمود تا در حوادثی مانند محاصره قلعه توسط دشمن ، نیروها یا صاحب منصبان بتوانند برای شکستن محاصره و خروج از قلعه از آن بهره گیرند.

تمام ویژگی های گفته شده برای قلعه های کوهستانی برای قلعه کوه گچ نیز صادق وقابل مشاهده است. .
قلعه کوه گچ یا به زبان محلی آشپزخانه صخاک ، دارای نام خاصی نیست و به نام محل قرارگیری خود مشهور است .
این قلعه شامل مجموعه ای از بقایای بناها ، برج ها وباروهای مستحکم است که در گذشته، دردورترین و مرتفع ترین نقطه در اطراف شهر فسا ساخته شده تا در مواقع عادی به استقرارگاه نگهبانان راه ورودی آسمانگرد و کبر بیش به فسا (خفر وخاوران امروز ) و به هنگام جنگ و هجوم دشمن، پناهگاهی برای مردم شهر تا پایان جنگ وناامنی باشد .

یکی از مهم ترین دلایلی که این قلعه و سایر قلعه ها را در مرتفع ترین نقاط ساخته اند؛ این بود که علاوه بر تسلط کامل مدافعان بر مهاجمان، شیب های تند تپه ها و کوه ها، امکان دسترسی سریع دشمن به قلعه را دشوار سازد .
در پایین دست یعنی در جنوب قلعه کوه گچ ، دیواره یا بارو با بقایای پنج برج دیده بانی دیده می شود و بعد از این‌ منطقه به محوطه ای می رسیم که در مکانی که بالاتر از این برج ها و بارو ها قرار گرفته و دارای اتاق ها، طاق ها ، چاه گبری ، حوضچه ودیواره های بلند وستبر مشرف به دره های اطراف می باشد که در سه ردیف تقریبا مستقل ساخته شده اند.
علاوه بر اینها ، اتاق‌های دیده بانی مشرف به پایین دست ها در شرق قلعه وجود دارد.
در بالاترین قسمت قلعه، که احتمالا شاه یا فرمانده نشین بوده اتاق هایی دیده می شود و در قسمت انتهایی برج ها و در برخی قسمت های دیواره ها، کنگره هایی وجود دارد که مخصوص کمانداران بوده تا بتوانند از شکاف کنگره ها دشمن را بی انکه دیده یا زده شوند مورد هدف قرار دهند.

معماران قلعه کوه گچ ، هماند قلعه های مشابه؛ مکان و انبارهایی برای نگهداری آذوقه و دام در قلعه در نظر گرفته بودند تا در مواقع ضروری و طولانی شدن مدت محاصره، مردم و نیروهای نظامی انجا بتوانند آذوقه کافی برای ادامه مقاومت و تامین امور معیشتی داشته باشند.

این قلعه کوهســتانی ازلحــاظ وسعت و طول دیواره های دفاعی که از سنگ وساروچ ساخته اند یا از لایه های طبیعی کوهستان بهره گرفته اند در سطح کشوری و استان فارس حائز اهمیت ‌وشاخص است .
قرارگرفتن قلعه و مکان های دیده بانی های آن در ســطحی بالاتــر از ســطح دشــت پیرامونــی خــود سبب شده تــا باشندگان و نگهبانان قلعه تا دوردســت اِشــراف کاملــی بــر دشــت مقابــل و رویدادهــای پیرامــون خــود داشــته باشند.
با توجه به حادثه خیز و موقعیت گذرگاهی شهرستان فسا در طول تاریخ ، می توان گفت این قلعه و فلعه های مجاور ان کارکــرد و نقــش نظامی واجتماعی متعــددی در بســتر تاریخــی خود داشــته است .که بیــش از همــه کارکــرد دیده بانــی و ســپس دفاعی-نظامــی آن به چشم می خورد .

ساکنان این قلعه تاریخی بــا اطلاع رســانی ســریع وقایــع پیرامــون خــود میتوانســتند مردمان باشنده در قلعه دشــتی ضحاک (شهر باستانی فسا) را برای آماده شدن و اقــدام بهتــر آ گاه ســازند.
آشــفتگیهای سیاســی-نظامی اواخــر
حکومــت اشــکانی و تهدیدهــای گاه وبــیگاه داخلــی و خارجــی در ان زمان ها ، ایــن قلعه را اســتقرارگاهی مناســب برای اســکان می نمود .قلعه ای که در دوره ساسانی نیز نقش واهمیت خود را حفظ کرده است.
اگر نقل قول هایی که در مورد نامگذاری این مکان به آشپزخانه ضحاک وارتباط ان با شهرباستانی فسا یعنی تل ضحاک سینه به سینه و شفاهی به دست نسل ما رسیده؛ آن را درست پنداشته و بپذیریم .
ناگزیر باید پیشینه این قلعه عهد پیشدادی و قبل از هخامنشی بدانیم و از انجا که باستان شناسان پیشینه قلعه کوه گچ را به دوره اشکانیان _ ساسانیان نسبت داده اند ؛
بنابراین باید اینگونه پنداشت این قلعه پیشدادی در دوره اشکانی و سپس دوره ساسانی بازسازی و مورد مرمت قرار گرفته و از آن استفاده شده است.
یا اینگونه استدلال کرد که ارتباط قلعه ضحاک و قلعه کوه گچ در دوران های بعد اتفاق افتاده و داستان آشپزخانه ضحاک بودن آن بعدهاساخته ورواج یافته است. به دلیل آن که کاوش های باستان شناسی در این قلعه انجام نگرفته نمی‌توان در مورد کاربردهای دقیق قلعه کوه گچ در دوران های مختلف نظری به قطعیت نوشت.

ناگفته نماند
در جنوب قلعه کوه گچ؛ سدی سنگی وبزرگ وجود دارد که آن را مربوط به دوره ساسانی یا اوایل اسلام دانسته اند.

این سد سنگی از دو قسمت جدا ازهم ساخته شده که با تپه‌ای که محل اتاق میرآب بوده ؛ بهم پیوسته شده است .
درساخت سد ،از سنگ‌های آهکی تراشیده شده در اندازه‌های متفاوت و مصالح بومی‌ وملات ( ساروج و گچ) بهره گرفته اند‌ .
با در نظر گرفتن تپه‌، درازی سدّ حدود ۱۸۰ متر و پهنای آن ۴ تا ۷ متر با ۱۲ متر بلنداست.
این سد در ۲۶ اسفند سال ۱۳۸۶ به شماره ۲۱۸۴۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است
سد یاد شده ؛ آب چشمه‌های بالا دست و سیلاب‌های کوهستان را در پشت خود ذخیره می کرده وباتوجه به قرارگیری قلعه کوه گچ در بالای آن
امکان اینکه در دوره هایی آب مورد استفاده‍ باشندگان قلعه از این سد تامین می شده یا صرف کشاورزی باشندگان قلعه در زمین‌های پایین دست ،می شده. دور از ذهن نمی نماید.

افسوس که اگر مثل همیشه !!! دیر به خود آییم این بقایای سد کهن و آن قلعه افسانه ای ، به دلیل عدم بازسازی و نگهداری مناسب. درآینده نه چندان دور ، به تاریخ می پیوندند و شوربختانه از آن ها جز خاطره ای نخواهد ماند.

*جلیل رضازاده*